قصص العلماء (کتاب)

قِصَصُ العُلَماء، مشهورترین اثر محمد بن سلیمان تنکابنی(۱۲۳۴ یا ۱۲۳۵-۱۳۰۲ق) به زبان فارسی در شرح حال علماء و دانشمندان شیعه از قرن سوم تا سیزدهم قمری. در این کتاب شرح حال ۱۵۳ تن از علمای شیعه آمده است، این کتاب با معرفی سید ابراهیم موسوی قزوینی آغاز شده و با معرفی سید نعمت الله جزایری خاتمه یافته است. از برخی مشاهیر غیر شیعی نیز به مناسبت سخن به میان آمده است. آقا بزرگ از عدم نظم و ترتیب آن انتقاد کرده است.

مولف

محمد بن سلیمان تُنِکابُنی(۱۲۳۴ یا ۱۲۳۵- ۱۳۰۲ق)، از شاگردان سید ابراهیم موسوی قزوینی و محمدحسن نجفی و هم‎‌مباحثه سید محمدباقر خوانساری بود. وی در ۱۲۳۰ ۱۲۳۴ و یا ۱۲۳۵ق به دنیا آمد و در ۲۸ جمادی‌الثانی ۱۳۰۲ق درگذشت. از تنکابنی آثاری از جمله بدایع الاحکام فی شرح شرایع الاسلام و قصص العلماء برجای مانده است.

انگیزه تألیف

تنکابنی در مقدمه قصص العلماء، انگیزه خود را از تألیف این کتاب، معرفی برخی از علمای شیعه که کمتر به شرح حال آن‌ها پرداخته شده، یا شرح حال آن‌ها در دسترس نبوده، دانسته است. هر چند تنکابنی پیشتر در تذکرة العلماء، شرح حال علما را نوشته بود، اما اشاره می‌کند که آن کتاب مختصر بوده است، وی همچنین در مقدمه قصص العلماء یادآور می‌شود که در مورد کرامات علماء کتابی تألیف نشده است.

تاریخ نگارش

قصص العلماء به فارسی است و به گفته مؤلف، این کتاب حاصل محفوظات، شنیده‌ها و تتبع پنجاه ساله او است که در مدت سه ماه نوشته است. برخی از مطالب آن نیز با کتاب مختصر وی در همین زمینه به نام تذکرة العلماء مشترک است. تنکابنی قصص العلماء را در روز مبعث ۱۲۹۰ق پایان رسانده است.

محتوا

این کتاب زندگینامه ۱۵۳ تن از علمای شیعه را دربر داردکه بیشتر آنان از مشایخِ اجازه و اصحاب تألیف قرن سوم تا اواخر قرن سیزدهم‌اند و بیش از شصت درصد آنان به دوره صفویه و پس از آن تعلق دارند. تنکابنی چهارمین زندگینامه را به معرفی تفصیلی خود و آثارش اختصاص داده است وی آثار خودش را به ۱۶۶ کتاب رسانده است.

وی در این کتاب مناظرات و حکایاتی از دانشمندان نقل کرده و به شرح حال کسانی مانند سید علی‌محمد باب و شیخ احمد اَحسایی و نقد و رد آرای آنان پرداخته است.

تنکابنی درباره هر شخصیت اطلاعاتی چون، نام و نام خانوادگی، ویژگی‌های علمی و اخلاقی، آثار و تالیفات، شرح کوتاهی از دیدگاه‌ها، برخی از فعالیت‌های اجتماعی، و سال تولد و وفات را آورده است. قصص العلماء از سبکی ساده و نثری نسبتاً روان برخوردار است.

روش

به نوشته آقا بزرگ، مطالب این کتاب به خلاف تذکرة العلماء بدون نظم و ترتیب است اما تنکابنی توضیح داده که در این کتاب از نظم خاصی پیروی کرده است.

او این کتاب را با شرح حال علمای زمان خویش، و مقدّم بر همه، یکی از استادان اجازه‌اش به نام سید ابراهیم موسوی قزوینی، صاحب ضوابط الاصول، آغاز کرده است. و کوشیده است تا زندگینامه‌ها را به ترتیب اجازات و دوره‌های زمانی از عصر مؤلف به قبل تنظیم کند، چنانکه مرسوم مؤلفان اجازات (مثلاً لؤلؤة البحرین بحرانی) بوده است. با این‌همه وی از روش خود، به‌ویژه پس از گزارش احوال نصیرالدین طوسی، عدول کرده و سرانجام قصص العلماء را با زندگینامه سید نعمت الله جزایری، از علمای قرن یازدهم، به پایان برده است.

چاپ

قصص العلماء نخستین بار در ۱۲۹۰ق، سال نگارش کتاب، همراه با سبیل النجاة، در تهران چاپ شد و پس از آن نیز بارها، چه جداگانه و چه همراه با آثار دیگر، در جاهای مختلف، به چاپ رسید. و در انتهای آن فهرست اعلام، کتب، و اماکن به چاپ رسیده است.

پانویس

منابع

• آقابزرگ طهرانی، الذریعه، دارالاضوا، بیروت.
• محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج ۱، تهران، ۱۳۶۳ش.
• علی تبریزی خیابانی، کتاب علماء معاصرین، چاپ سنگی تهران، ۱۳۶۶ق.
• محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، بی‌تا.
• مدرس تبریزی، میرزا محمد علی، ریحانة الادب، انتشارات خیام، ۱۳۶۹ش.
• خان‌بابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ـ۱۳۵۵ش.
• خان‌بابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴ش.